توجه و حرکت به سمت و سوی اهداف بزرگ مکتب عاشورا و آموزه های آن و غافل نشدن از علل و انگیزه های قیام سالار شهیدان(ع)، از جمله موضوعاتی است که در حیطه مباحث آسیب شناسی فرهنگ عاشورا مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد. اینکه آیا محافل سوگواری و مراسم عزاداری کنونی تا چه اندازه در مسیر آن اهداف قرار دارند و از چه ضعف ها و کاستی هایی رنج می برند، پرسشی است که پاسخ آن نیازمند تأمل جدی است. اهداف عاشورا را باید ترسیم و تعیین کرد، آنگاه آیین نکوداشت کنونی را با آن سنجید و حدود انطباق با آن اهداف را به دست آورد.
علل و انگیزه های حماسه کربلا را می توان در سه محور عمده طبقه بندی کرد:
۱- احیای ارزش های انسانی و اخلاقی
۲- احیای ارزش های دینی و اسلامی
۳- احیای ارزش های عرفانی و معنوی
بررسی و تحلیل فشرده این سه محور را پی می گیریم تا میزان انطباق آنچه در مراسم عزاداری اکنون هست با آنچه باید باشد، مشخص شود.
احیای ارزش های انسانی- اخلاقی
منظور از ارزش های انسانی- اخلاقی، گروهی از خصلت ها و محاسن اخلاقی است که به حکم عقل و فارغ از دین خاصی، هر انسانی ملزم به رعایت آنهاست. هر انسانی با صرف نظر از عقیده و مذهب و اندیشه باید نسبت به آنها حساس باشد؛ خصلت هایی که تمامی انسان ها در هر سرزمینی زیست کنند و در هر زمانی به سر برند، آن را بزرگ می شمارند و زبان به مدح و ثنای کسانی که آنها را مراعات می کنند و برای احیا و توسعه آنها می کوشند، گشوده و آنان را که چنین ارزش هایی را لگدمال می کنند، مورد نکوهش و شماتت قرار می دهند. عدالت طلبی، آزادگی، حق جویی، عزت خواهی و ذلت گریزی از جمله این خصلت هاست که همه انسان ها بدان ارج می نهند. به گواهی مستندات تاریخی و روایی، از جمله علل و انگیزه های شکل گیری نهضت عاشورا، احیای همین ارزش ها بود و از این رو، هر انسان منصفی- هر چند غیرشیعه و غیرمسلمان- در برابر عظمت حماسه خونین کربلا سر تعظیم فرود می آورد و آفرینندگان آن را تحسین می کند. در عاشورا، ارزش های انسانی موج می زند و هر قطعه ای از آن، گواه عظمت روحی و شخصیت عظیم پدیدآورندگان آن است. عاشورا ملاک و معیار انسانیت را آشکار می کند و مرز میان آدم و دیگر جانداران را مشخص می کند.
«یا شیعه آل ابوسفیان، ان لم یکن لکم دین و کنتم لاتخافون المعاد فکونوا احرارا فی دنیاکم»
« ای پیروان آل ابوسفیان! اگر دین ندارید و از قیامت هراسی به دل راه نمی دهید، در دنیای خود آزاده باشید.» شعار سیدالشهدا(ع) در روز عاشورا این است:«الموت اولی من رکوب العار والعار اولی من دخول النار؛ مرگ سزاوارتر از پذیرش ننگ است و ننگ سزاوارتر از ورود در آتش» . امام حسین(ع) در آن لحظات حساس و جانسوز، خطاب به لشکر دشمن می فرماید: «الا و ان الدعی ابن الدعی قد رکز بین اثنتین بین السله و الدّله و هیهات منا الذّله» . اینها شعارهای بزرگی است که تا ابدیت می تواند شعار و پرچم حرکت هر جامعه ای باشد.
در سخن دیگر امام فرمود: «موت فی عز خیر من حیاه فی ذل» ؛ «مرگ در عزت بهتر از زندگی در ذلت است» و با این وسیله عزت و ذلت را ملاک انتخاب حیات و موت اعلام کرد. امام حسین(ع) در بیان شرایط حاکمیت سیاسی و رهبری جامعه، «القائم بالقسط» (قیام به قسط و عدالت خواهی) را مطرح کرد. لذا در زیارت اول ماه رجب در برابر ضریح شریف آن بزرگوار که قرار می گیری، گواهی می دهی: «اشهد انک قد امرت بالقسط والعدل و دعوت الیهما» ؛ «شهادت می دهم که تو به دادگری و عدالت فرمان دادی و دعوت کردی» .
این است که می توان گفت: «اساس عاشورا بر عدالت و آزادی و احیای کرامت انسانی استوار است و فرهنگ عاشورا برای پاسداری و انتقال این پیام به نسل های آتی است. به گفته شهید مطهری«کلید شخصیت امام حسین(ع) حماسه، شور، عظمت، صلابت و ایستادگی است.»
این رمز شخصیت باید در مراسم عزاداری متبلور باشد تا در درون جامعه، احساس شخصیت و بزرگواری ایشان تزریق گردد. امروزه با توجه به بحران رسانه ای و جنگ نرم افزاری، یکی از مهم ترین چالش های اجتماعی را مسأله هویت تشکیل می دهد و حل آن در گرو احیای واقعی شعارهای عاشوراست. هیأت های عزاداری در کنار مرثیه و احساس حزن و اندوه، باید بزرگی شخصیت امام حسین(ع) را به یاد آورند و با آموختن این درس از عاشورا، احساس خودباوری را در خود تقویت کنند. بزرگ ترین سرمایه یک جامعه آن است که در خود، احساس شخصیت و خودباوری کند و نسبت به اجتماع های دیگر، حس استغنا و بی نیازی داشته باشد. اگر ملتی همه چیز داشته باشد ولی شخصیت خود را ببازد، هیچ نخواهد داشت و خواه ناخواه در ملت های دیگر جذب خواهد شد. این خودباختگی است که به قول مرحوم مطهری در جامعه ما وجود دارد. عیب بزرگ جامعه ایرانی آن است که به حماسه ها و ارکان شخصیت ملی و دینی خود پایبند نیستیم و در مقابل عادات، رسوم، فرهنگ، لباس، زبان و خط دیگران تسلیم می شویم.
فرهنگ عاشورا، باید هویت بخش جامعه باشد. رثاء و مرثیه باید به شکلی باشد که حس قهرمانی را در جوانان این مرز و بوم احیا کند. در این صورت است که جامعه می تواند به راحتی بحران هویت را پشت سر گذارد.
احیای ارزش های دینی- اسلامی
از دیگر علل و انگیزه های حماسه خونین کربلا که در سیره حسینی موج می زند، احیای سنت های دینی است که در عصر امویان، به ویژه یزیدبن معاویه به تاراج رفته بود. یزید فردی فاسق، شرابخوار و قاتل انسان ها بود و شخصیتی چون سیدالشهدا(ع) که پرورده دامن های پاک و پرورش یافته بیت رسالت و توحید بود، نمی توانست با او سازش کند.
هدف قیام و دعوت امام حسین(ع) بازگشت به اسلام زمان امیرمؤمنان(ع) و احیای سیره و روش حکومت پیامبراکرم(ص) بود. عدالت طلبی و آزادی خواهی آن حضرت نیز که در بخش پیش با عنوان احیای ارزش های انسانی _ اخلاقی از آن یاد شد، در پرتو احیای ارزش های دینی و اسلامی متجلی می شود. در واقع ارزش های انسانی و اخلاقی در دامن آموزه های دینی و معارف کتاب و احکام سنت است که به شکل صحیح و مطلوب در مسیر سعادت انسانی رشد می کنند و بارور می شوند.
این کتاب و سنت است که محدوده و مصداق های عدل و آزادی و آزادگی را تعیین می کند و عدالت و آزادگی واقعی را آموزش می دهد. لذا در سخنان حضرت اباعبدالله(ع)، ارزش های انسانی در کنار آموزه های دین مطرح می شود. در نامه ای به برادر خود محمد حنیفه تاکید کرد:« من از روی تکبر و خودخواهی و برای افساد و ستم خروج نکردم؛ قیام من برای امر به معروف و نهی از منکر است. من به عنوان یک مصلح در امت جدم قیام کردم. قصدم آن است که سیره رسول خدا(ص) و علی مرتضی(ع) را احیا کنم .»
امام (ع) بر این باور بود:« در شرایطی که به حق عمل نمی شود و کسی از باطل رویگردان نیست، مومن باید لقای پروردگارش را بر چنین زندگی ای ترجیح دهد» و در روز عاشورا عملا این ضرورت را به همگان نشان داد. از این رو، در زیارت مخصوص اربعین گفته می شود:«فأعذر فی الدعاء و منح النصح و بذل مهجته فیک لیستنقذ عبادک من الجهاله و حیره الضلاله .»
«پروردگارا گواهی می دهم که ابا عبدالله(ع) در دعوت خویش جایی برای عذر و بهانه باقی نگذاشت و از خیرخواهی دریغ نکرد. جان خود را در راه تو هدیه کرد تا آنکه بندگانت از نادانی و سرگردانی گمراهی رهایی یابند .»
فرهنگ عاشورا و زنده نگاه داشتن مکتب خونین حسین(ع) برای احیای همین اهداف است. در زیارت و سوگواری و در مرثیه و روضه، عاشقان سیدالشهداء(ع) باید با این آرمان های بلند آشنا شوند و هرساله تجدید بیعت کنند. سر آنکه این اهداف در زیارتنامه های آن حضرت- که از زبان اولیای معصوم الهی(ع) نقل شده است- تکرار می شود، یادآوری و تأکید پیروان بر این خط سیر و این شاخص هاست. در زیارتنامه ای که جابر جعفی از امام صادق(ع) روایت می کند، چنین نقل شده است:
« اشهد انک قد اقمت الصلوه و آتیت الزکوه و امرت بالمعروف و نهیت عن المنکر و جاهدت الملحدین وعبدت الله حتی اتیک الیقین.»
جملاتی با مضامین بالا که همگی تاکید بر جنبه های احیای احکام و فرایض اسلامی در سایه قیام حسین(ع) دارند، در بسیاری از زیارتنامه های مستند و معتبر وجود دارد و نشانگر اهمیت توجه به این ابعاد در قیام کربلاست. حالا اگر قرائت کننده زیارت، تنها الفاظ را زمزمه کند، ولی از این مفاهیم عاری باشد، همچون کالبد بی روحی می شود که نمی توان از او حرکت و تلاشی را انتظار داشت. هر رفتار کاری که به نام سیدالشهداء(ع) زینت می یابد و در مسیر گرامیداشت عزیزان خونین کربلاست، باید در کنار گریه، مرثیه و روضه، این اهداف امام حسین(ع) را آموزش دهد و مردم- به خصوص جوانان- را با آموزه های کتاب و سنت آشنا کند. مجالس مذهبی سوگواری باید دانشگاهی باشد که پیام وحی را به شکلی گویا و رسا در اختیار عموم مردم قرار دهد. چگونه می توان جامعه ای را که بیگانه با مفاهیمی دینی است و فرایض دین همچون نماز، زکات، جهاد، امر به معروف و نهی از مکر، حیا و پاکدامنی، انفاق و دستگیری از فقرا در آن کم رنگ است، جامعه ای پیرو امام حسین(ع) نامید؟ در حالی که حسین بن علی(ع) برای اقامه این فرایض و عینیت اجتماعی آنها جان خود را تقدیم کرد و با اهدای خون خود و عزیزانش و اسارت اهل بیتش و گرفتار شدن به بزرگ ترین مصیبت ها، نشان داد که آنچه از جان شخصیتی معصوم و ولی الله، مهم تر است، اساس اسلام و ارکان آن است. محافل سوگ و انس شیعیان نیز در مسیر این اهداف باید قرار گیرد تا تمامی عزاداران بر این نکته واقف شوند که عزاداری و گریه و اشک، مقدمه ای است برای تحقق عملی اسلام در ارکان نظام اجتماعی و فرهنگی و سیاسی و در نظام شخصیتی و خانوادگی تمامی مردم، این فلسفه اساسی نهضت عاشوراست. جامعه تبعیض آلود، جامعه فاسد، جامعه ای که در آن مردم به دو گروه فقیر و غنی تقسیم می شوند و حق فقیران به آنان داده نمی شود، آیا می تواند خود را حسینی بنامد؟ در حالی که شعیب بن عبدالرحمان گوید: روز عاشورا بر پشت حسین بن علی(ع) اثری مشاهده شد. از زین العابدین(ع) پرسیدند:«این نشانه چیست؟»، امام(ع) فرمود:« هذا ماکان ینتقل الجراب علی ظهره الی منازل الأرامل و الیتامی و المساکین»؛«این اثر انبان هایی است که بر پشت حمل می کرد و به خانه های زنان بی شوهر و یتیمان و مسکینان می رساند.»
احیای ارزش های معنوی- عرفانی
سومین لایه از انگیزه ها و فلسفه قیام عاشورا که مراسم عزاداری باید با عطر آن معطر شود و در بحث آسیب شناسی، توجهی جدی را می طلبد، هسته مرکزی این نهضت را تشکیل می دهد و سنگ بنای آن شمرده می شود. عشق به معبود و نزدیکی به خدا، اساس عاشوراست؛ همه چیز را فدای دوست کردن و در تماشای جمال محبوب ازل و ابد غرق شدن و خود را ندیدن. عاشورا دریای مواج عشق بازی حسین است با محبوبش؛ در بیابان تفتیده نینوا، در میان دریای خون و برق شمشیرها و شیهه اسبان و ناله کودکان و در آن گرد و غبار آنچه بیشتر خودنمایی می کند، ابتهال، دعا، تلاوت قرآن، نماز و شب زنده داری است.
عصر عاشورا، آن هنگام که لشکر عمر سعد به سمت خیمه های امام حسین(ع) حمله ور شد، سیدالشهدا(ع) برادر خود عباس بن علی(ع) را فرستاد تا به عمر سعد پیغام دهد:« امشب را به ما مهلت دهید و جنگ را به فردا موکول کنید، باشد که شبی دیگر را برای پروردگار خویش نماز گزاریم و دعا و استغفار کنیم. تنها خدا می داند که من چقدر عاشق خواندن نماز برای او و تلاوت کتاب او و زیادی دعا و استغفار هستم .»
خطبه آن حضرت در شب عاشورا در میان تعدادی اندک از یاران و هزاران نفر دشمن نیز، مملو از گوهرهای معنوی و دلرباست که تابلویی عظیم از بزرگی روح و معرفت را به تصویر می کشد.
عاشوراییان ما، باید عاشورا را این چنین بشناسند و تلاش کنند در حد توان- هر چند اندک- به این اهداف خود را نزدیک کنند.
خلاصه سخن آن است که اگر نظام سیاسی جامعه، پیام خود را از عاشورا می گیرد و اگر مدیریت سیاسی، برگرفته از اهداف حسینی است، نمی تواند نسبت به اهداف بالا، بی توجه باشد. امام حسین(ع) اگر موفق به تشکیل دولت می شد، قطعاً احیای ارزش های انسانی و اسلامی و معنوی را به عنوان سه برنامه راهبردی و هدفمند تدریجی خود برمی گزید و هر حکومت که با شعارهای عاشورایی به قدرت می رسد، وظیفه اش دنبال کردن همان اهداف است.
پیروزی انقلاب اسلامی برای حرکت بیداری اسلامی، نقطه عطفی محسوب می شد. از آن پس توجه به ابعاد سیاسی اسلام و درس آموزی از وقایعی چون عاشورا، در میان مسلمانان جهان که یک الگوی موفق را نیز در برابر دیدگان خود مشاهده می کردند مورد توجه ویژه قرار گرفت.